در جهانی که واژه هایی چون «رشد»، «توسعه» و «نابرابری» به بخشی از زبان روزمره سیاست، اقتصاد و رسانه تبدیل شده اند، کمتر کتابی تلاش می کند ریشه های این مفاهیم را نه در دهه های اخیر، بلکه در هزاران سال پیش جست وجو کند. کتاب «سفر انسان» اثر اودد گالور  ، اقتصاددان برجسته و استاد دانشگاه براون، دقیقاً با چنین رویکردی نوشته شده است؛ اثری که به تازگی با ترجمه فارسی و توسط   انتشارات سبزان وارد بازار نشر ایران شده و می تواند بحث های جدی تری را درباره چرایی وضعیت کنونی جهان و جوامع انسانی برانگیزد.

این کتاب صرفاً روایت تاریخ یا گزارش داده های اقتصادی نیست؛ «سفر انسان» تلاشی است برای پاسخ به دو پرسش بنیادی که ذهن انسان مدرن را به شدت درگیر کرده اند:

چرا بشر برای بخش اعظم تاریخ خود در فقر و رکود زیست؟ و چرا هنگامی که رشد اقتصادی سرانجام آغاز شد، این رشد به شکلی نابرابر در جهان توزیع شد؟

    افسانۀ پیشرفت خطی

یکی از نخستین باورهایی که گالور در همان صفحات ابتدایی کتاب به چالش می کشد، تصور رایج از «پیشرفت تدریجی» است؛ این ایده که تاریخ بشر مسیری آرام، پیوسته و رو به بهبود را طی کرده است. نویسنده با تکیه بر شواهد تاریخی و اقتصادی نشان می دهد که این تصور بیشتر یک توهم مدرن است تا واقعیت تاریخی.

برای هزاران سال، زندگی انسان ها—فارغ از تمدن، دین یا موقعیت جغرافیایی—در سطحی نزدیک به حد معیشت باقی مانده بود. انقلاب کشاورزی، شهرنشینی، ظهور امپراتوری ها و حتی پیشرفت های چشمگیر فنی در جهان باستان، همگی نتوانستند رفاه پایدار ایجاد کنند. انسان ها بیشتر می شدند، اما لزوماً بهتر زندگی نمی کردند.

این وضعیت، همان چیزی است که اقتصاددانان آن را «تلۀ مالتوسی» می نامند؛ وضعیتی که در آن هر افزایش تولید یا بهره وری، در نهایت به رشد جمعیت منجر می شود و اثر مثبت آن بر سطح زندگی خنثی می گردد. گالور نشان می دهد که این منطق نه یک فرض انتزاعی، بلکه واقعیتی تجربی در بخش بزرگی از تاریخ بشر بوده است.

    انقلاب هایی که رفاه نیاوردند

یکی از جذاب ترین بخش های «سفر انسان» بررسی این تناقض تاریخی است: چرا بزرگ ترین تحولات بشر—از کشاورزی تا تمدن—بهبود ملموسی در کیفیت زندگی ایجاد نکردند؟

گالور با ارجاع به داده های باستان شناسی توضیح می دهد که حتی سلامت و تغذیه انسان های اولیه پس از انقلاب کشاورزی، در مواردی بدتر از دوران شکارچی–گردآورنده بوده است. کشاورزی امکان تغذیه جمعیت های بزرگ تر را فراهم کرد، اما به بهای افزایش کار سخت، بیماری های واگیردار و نابرابری های اجتماعی.

از نگاه نویسنده، این واقعیت تاریخی اهمیت زیادی دارد؛ زیرا نشان می دهد که «توسعه» الزاماً هم معنای «رفاه» نیست و رشد کمی بدون تغییرات ساختاری می تواند تنها به افزایش فشار بر جامعه منجر شود—نکته ای که در جهان معاصر نیز بارها تکرار شده است.

    چه چیزی بالاخره تله را شکست؟

محور تحلیلی اصلی کتاب در توضیح این نقطه نهفته است: چرا و چگونه بشر سرانجام توانست از این چرخۀ هزاران ساله خارج شود؟

پاسخ گالور ساده سازی شده یا تک علتی نیست. او با ارائه «نظریۀ رشد یکپارچه» نشان می دهد که خروج از تلۀ مالتوسی حاصل انباشت تدریجی نیروهایی بود که در نهایت به یک دگرگونی ناگهانی انجامید—چیزی شبیه «تغییر فاز» در فیزیک.

شتاب گرفتن نوآوری فناورانه، جوامع را به نقطه ای رساند که سازگاری با فناوری های جدید بدون آموزش ممکن نبود. در این مرحله، آموزش دیگر یک امتیاز فرهنگی یا طبقاتی نبود، بلکه به ضرورتی اقتصادی تبدیل شد. خانواده ها و دولت ها ناگزیر شدند در سرمایه انسانی سرمایه گذاری کنند. این سرمایه گذاری، به نوبۀ خود، الگوی جمعیتی را تغییر داد: به جای افزایش تعداد فرزندان، تمرکز بر کیفیت زندگی و آموزش آن ها قرار گرفت.

کاهش نرخ باروری، حلقۀ گمشده ای بود که اجازه داد دستاوردهای فناورانه به جای «بلعیده شدن» توسط رشد جمعیت، به افزایش درآمد سرانه و بهبود پایدار کیفیت زندگی منجر شوند. از این نقطه به بعد، رشد اقتصادی دیگر یک اتفاق موقتی نبود، بلکه به روندی پایدار تبدیل شد.

    چرا همه با هم رشد نکردند؟

اما این فقط نیمی از داستان است. اگر رشد اقتصادی سرانجام ممکن شد، چرا همۀ جوامع از آن به یک اندازه بهره مند نشدند؟ این پرسش، محور بخش دوم کتاب است؛ بخشی که «سفر انسان» را از یک تاریخ اقتصادی صرف، به تحلیلی عمیق از نابرابری جهانی تبدیل می کند.

گالور با فاصله گرفتن از روایت های ساده انگارانه—که استعمار، جغرافیا یا فرهنگ را تنها عامل عقب ماندگی معرفی می کنند—نشان می دهد که نابرابری نتیجۀ تعامل پیچیده چند عامل بوده است. نهادهای سیاسی و اقتصادی، فرهنگ های حاکم، شرایط جغرافیایی و حتی الگوهای مهاجرتی بسیار کهن، همگی در شکل گیری مسیرهای متفاوت توسعه نقش داشته اند.

در این چارچوب، نهادها اهمیت ویژه ای پیدا می کنند. جوامعی که نهادهای فراگیر ایجاد کردند—نهادهایی که حقوق مالکیت، آموزش، مشارکت و نوآوری را تقویت می کردند—زودتر وارد مسیر رشد پایدار شدند. در مقابل، نهادهای استثماری که بر استخراج منابع و نیروی کار متمرکز بودند، حتی در صورت برخورداری از منابع طبیعی یا موقعیت تجاری، در بلندمدت بازدارنده توسعه شدند.

    فرهنگ، جغرافیا و گذشته ای که هنوز زنده است

گالور در ادامه، نقش فرهنگ و جغرافیا را با دقتی تحلیلی بررسی می کند. فرهنگ، در نگاه او، مجموعه ای از هنجارها و نگرش ها نسبت به آینده، آموزش، کار و نوآوری است که می تواند حتی پس از تغییر شرایط مادی نیز به حیات خود ادامه دهد. این «اینرسی فرهنگی» توضیح می دهد که چرا برخی جوامع، حتی پس از اصلاحات اقتصادی، همچنان با موانع توسعه مواجه اند.

جغرافیا نیز نه به عنوان سرنوشت محتوم، بلکه به عنوان عاملی اثرگذار در شکل گیری نهادها و فرهنگ ها مطرح می شود. نوع کشاورزی، پراکندگی زمین ها، اقلیم و حتی تنوع زیستی، بر شکل گیری ساختارهای اجتماعی و سیاسی اثر گذاشته اند—اثراتی که رد پای آن ها هنوز قابل مشاهده است.

یکی از بحث برانگیزترین فصل های کتاب به «تنوع انسانی» اختصاص دارد. گالور نشان می دهد که تنوع در سطحی متعادل می تواند نوآوری و خلاقیت را افزایش دهد، اما تنوع بیش از حد یا بسیار اندک، ممکن است انسجام اجتماعی را تضعیف کند. این تحلیل، تصویری پیچیده تر از رابطه میان تنوع و توسعه ارائه می دهد؛ تصویری که از داوری های ساده انگارانه فاصله دارد.

    «سفر انسان» و پرسش های امروز

اهمیت انتشار «سفر انسان» در فضای فکری امروز ایران، تنها به ترجمه یک اثر دانشگاهی محدود نمی شود. این کتاب به شکلی غیرمستقیم، پرسش هایی را مطرح می کند که برای جامعه ایرانی نیز آشنا هستند: چرا برخی اصلاحات اقتصادی به رشد پایدار منجر نمی شوند؟ چرا افزایش تولید یا منابع، لزوماً به بهبود زندگی عمومی نمی انجامد؟ و نقش آموزش، نهادها و تصمیم های بلندمدت در این میان چیست؟

گالور نه وعده های ساده می دهد و نه نسخه های فوری. پیام اصلی کتاب این است که گذشته اهمیت دارد، اما آینده همچنان قابل شکل دهی است. سرمایه گذاری در آموزش، توجه به سرمایه انسانی، برابری فرصت ها و اصلاح نهادی، ابزارهایی هستند که می توانند—even در جوامعی با میراث تاریخی پیچیده—مسیر توسعه را تغییر دهند.

    جایگاه کتاب در بازار نشر

انتشار «سفر انسان» توسط انتشارات سبزان را می توان گامی مهم در غنی تر شدن فضای کتاب های تحلیلی و میان رشته ای در ایران دانست. این کتاب نه صرفاً برای اقتصاددانان، بلکه برای دانشجویان علوم اجتماعی، سیاست گذاری، تاریخ و حتی خوانندگان عمومی علاقه مند به فهم عمیق تر جهان معاصر نوشته شده است.

«سفر انسان» کتابی نیست که پاسخ های آسان بدهد؛ بلکه اثری است که مخاطب را وادار می کند تاریخ، توسعه و نابرابری را دوباره و عمیق تر ببیند. شاید ارزش اصلی آن نیز دقیقاً در همین نکته نهفته باشد: یادآوری این واقعیت که جهان امروز، محصول تصمیم ها و مسیرهایی است که ریشه در گذشته ای بسیار دور دارند—و فهم این گذشته، شرط اندیشیدن به آینده است.

1404/10/01
4